Łukasz Zaborowski RADOM INSPIRUJĄCA TRADYCJA Radom – od tysiąca lat główny ośrodek regionu między Wisłą, Pilicą i Górami Świętokrzyskimi. Stolica ziemi, województwa, guberni, diecezji. Miasto sejmowe i trybunalskie. Posiada kilkaset zabytków architektury. Najcenniejszy jest jednak jego układ urbanistyczny – przedstawiany jako modelowy przykład rozwoju miast polskich. Najnowsze badania wskazują, iż we wczesnym średniowieczu w widłach Wisły i Pilicy zamieszkiwało odrębne plemię, nazywane przez historyków Radomianami. Ślady osady w radomskiej dolinie rzeki Mlecznej datowane są na przełom VIII i IX wieku. Gród obronny powstał tu jeszcze przed nadejściem Mieszka I. Za pierwszych Piastów Radom jest siedzibą władzy świeckiej i duchownej. Kasztelania radomska stanowi północno-zachodni kraniec prowincji sandomierskiej. Północna część diecezji krakowskiej to archidiakonat radomski; sięga on aż po dzisiejsze Siedlce. W II połowie wieku XIII Radom otrzymuje prawa miejskie – prawdopodobnie od Bolesława Wstydliwego, księcia krakowsko-sandomierskiego. W połowie wieku XIV na sąsiednim wzniesieniu Kazimierz Wielki zakłada Nowy Radom. Miasto leży w pobliżu granicy z księstwem mazowieckim. Jest silnie obwarowane: blisko trzydzieści baszt, ponad kilometr obwodu murów obronnych i fos wypełnionych wodą. Przez Radom biegną ważne trakty handlowe. Największe znaczenie ma szlak bydlęcy z Rusi na Śląsk. W roku 1383 na zjeździe w Radomiu możnowładcy wybierają Jadwigę na tron polski. Na dworze Władysława Jagiełły działa Mikołaj z Radomia – najstarszy znany z imienia twórca muzyki wielogłosowej w Polsce. Jego Alleluja zostało przyjęte za radomski hejnał. W Radomiu często przebywają Jagiellonowie. W roku 1401 zatwierdzone zostaje tutaj porozumienie polsko-litewskie, zwane unią radomsko-wileńską. W latach 1481-3, podczas pobytu króla Kazimierza Jagiellończyka na Litwie, zamek radomski jest rezydencją namiestnika na obszar Korony. Urząd ten godnie pełni królewicz Kazimierz. Uznany za świętego, dziś jest patronem Radomia i diecezji. W roku 1505 w Radomiu zbiera się sejm. Uchwalona zostaje konstytucja Nihil novi – czyniąca z sejmu najwyższy organ władzy w państwie. To zmiana tak doniosła, że rok 1505 przyjmowany jest za początek okresu nowożytnego w historii Polski. Ponieważ prawa powszechne i ustawy dotyczą nie pojedynczego człowieka, lecz ogółu narodu, przeto na tym walnym sejmie radomskim wraz z wszystkimi Królestwa naszego prałatami, radami i posłami ziemskimi za słuszne i sprawiedliwe uznaliśmy, jakoż postanowiliśmy, iż odtąd i na przyszłe czasy nic nowego stanowionym być nie ma, przez nas i naszych następców, bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich, co by było ujmą i ku uciążeniu Rzeczypospolitej oraz ze szkodą i krzywdą czyjąśkolwiek, tudzież zmierzało ku zmianie prawa ogólnego i wolności publicznej. Na tymże sejmie przyjęty zostaje również pierwszy całościowy zbiór prawa dla Królestwa Polskiego, zwany statutem Łaskiego. Zawarta w nim rycina sejmu radomskiego to najstarszy obraz polskiego parlamentu. Miasto nie mieści się już w obrębie murów. Na przedmieściu lubelskim powstaje klasztor bernardynów – do dziś znakomicie zachowany w swoim późnogotyckim kształcie. Za półtora wieku barokowy kościół benedyktynek zaprojektuje mistrz Tylman z Gameren. Radom jest wolnym miastem królewskim, siedzibą starosty. W połowie XVI wieku urząd ten pełni Grzegorz Podlodowski. Mężem jego siostry zostaje największy poeta polskiego renesansu. Jan Kochanowski Epitafium Grzegorzowi Podlodowskiemu, staroście radomskiemu By wedla cnót i godności Grzebiono umarłych kości Przyszłoby dziś leżeć tobie W złotym, Podlodowski, grobie Teraz cię licha mogiła Znacznego męża przykryła Ale sława sięga nieba Nie z grobu cię sądzić trzeba Jan Kochanowski bywa w Radomiu również w sprawach sądowych. Radom jest siedzibą sądów grodzkiego i ziemskiego. Ziemstwu radomskiemu podlegają powiaty chęciński, opoczyński i radomski. W XVII i XVIII wieku w Radomiu mieści się Koronny Trybunał Skarbowy – sąd najwyższy do spraw skarbowych i wojskowych dla całego Królestwa. W XVIII wieku Radom posługuje się już herbem w postaci zbliżonej do dzisiejszej. Jest to mur srebrny z bramą i trzema wieżami w polu czerwonym; w bramie srebrna litera R, nad nią na murze korona. Radom leży w województwie sandomierskim, stanowiącym część Małopolski. Powiat radomski ze względu na swoją rozległość zwany jest Ziemią Radomską. Ziemia Radomska na północy sąsiaduje z Mazowszem. Granica biegnie od Pilicy pod Nowym Miastem do Radomki pod Brzózą. Na wschodzie Wisła oddziela Ziemię Radomską od Ziemi Stężyckiej i województwa lubelskiego. Na południu Ziemia Radomska styka się z powiatem sandomierskim; granicę w przybliżeniu wyznacza Kamienna. Na zachodzie jest powiat opoczyński, z którym granica biegnie Garbem Gielniowskim i dolnym odcinkiem Drzewiczki. Ziemia Radomska używa herbu województwa sandomierskiego: tarcza dzielona pionowo na dwoje; na wprost oka lewego sześć poziomych pasów – na przemian czerwonych i srebrnych; na wprost oka prawego w polu błękitnym dziewięć gwiazd złotych po trzy w rzędzie. W roku 1795 Radom staje się ośrodkiem cyrkułu w Nowej Galicji. W Księstwie Warszawskim powstaje w roku 1809 departament radomski. W jego skład wchodzą następujące miasta powiatowe: Kielce, Kozienice, Opatów, Opoczno, Radom, Sandomierz, Staszów i Szydłowiec. W Królestwie Polskim w roku 1815 departament, po odłączeniu powiatu kieleckiego, zostaje przemianowany na województwo sandomierskie. Radom pozostaje siedzibą władz. Z województwem pokrywa się nowa diecezja sandomierska. W województwie sandomierskim rozwija się Zagłębie Staropolskie – główny okręg przemysłowy Królestwa. Na wzniesieniu traktu lubelskiego, prawie kilometr od Miasta Kazimierzowskiego, powstaje klasycystyczny urząd wojewódzki autorstwa Antoniego Corazziego. Wskutek tego ulica Lubelska – Żeromskiego – stanie się wkrótce główną osią miasta. Ulegają rozbiórce średniowieczne mury obronne, zasypane zostają fosy. Nowy ratusz – w stylu toskańskim określony¬ – projektuje Henryk Marconi. Sekretarzem Dyrekcji Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w Radomiu jest Julian Malczewski. W roku 1854 rodzi mu się syn – Jacek. Będzie on czołowym przedstawicielem symbolizmu w malarstwie polskim. Radom, to moja ściślejsza ojczyzna – ojczyzna mojego dzieciństwa – ojczyzna mojej myśli artystycznej – pisze po latach Jacek Malczewski do rady miejskiej w Radomiu. Pułkownik Dyonizy Czachowski – naczelnik wojenny województwa sandomierskiego – ginie od szabli kozackich pod Jaworem Soleckim. Jego ciało z kilkudziesięcioma ranami zostaje wystawione w Radomiu na widok publiczny. Za działalność konspiracyjną ulega kasacie klasztor bernardynów. Radom pozostaje miastem wojewódzkim, potem gubernialnym, aż do czasów II Rzeczypospolitej. Największą powierzchnię gubernia radomska ma w latach 1845-66. Zajmuje całe międzyrzecze Wisły i Pilicy, stykając się na południu z austriacką Galicją i pruskim Śląskiem; należą do niej Zagłębie Dąbrowskie z Będzinem i Sosnowcem oraz podkrakowska dolina Prądnika z Ojcowem i Pieskową Skałą. W roku 1880 w Radomiu powstaje Zarząd Dóbr Państwowych dla guberni kieleckiej, lubelskiej, radomskiej i siedleckiej. Jego tradycję podtrzymuje dzisiejsza Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych – uznawana za najstarszą w Polsce. W roku 1885 zostaje otwarta Kolej Iwangorodzko-Dąbrowska – z Dęblina przez Radom i Zagłębie Staropolskie do Zagłębia Dąbrowskiego. W Radomiu mieści się jej zarząd. Radom będzie siedzibą okręgowej dyrekcji kolei również za II Rzeczypospolitej. Następuje szybki rozwój przemysłu. Szczególne znaczenie ma garbarstwo, które pozostanie radomską specjalnością przez kolejny wiek. Powstaje zabudowa śródmieścia z neogotyckim Kościołem Mariackim autorstwa Józefa Piusa Dziekońskiego. W roku 1911 Radom ma 52 tysiące mieszkańców. Radomska restauracja Stanisława Wierzbickiego uchodzi za najlepszą między Paryżem a Moskwą. W roku 1915 umiera w Radomiu Józef Brandt. Znakomity malarz – zwłaszcza scen batalistycznych – po pobycie w Monachium osiadł w podradomskim Orońsku. W tamtejszym zespole pałacowym po latach powstanie Centrum Rzeźby Polskiej. W roku 1919 nowe województwo kieleckie obejmuje północno-zachodnią część Małopolski – od Częstochowy i Zagłębia Dąbrowskiego po Radom. W ramach budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego Radom zyskuje Fabrykę Broni wraz z monumentalnym założeniem mieszkaniowym. Zakłady tytoniowe projektuje Stefan Szyller. Na Sadkowie powstaje lotnisko wojskowe. Radomski dziennik Słowo jest jedyną gazetą codzienną dla Kielc i Radomia. W roku 1938 Radom liczy 86 tysięcy mieszkańców. Pierwszy oddział partyzancki w czasie II wojny światowej – założony przez Hubala-Dobrzańskiego – rozpoczyna walkę na Ziemi Radomskiej. Okupacyjne Generalne Gubernatorstwo dzieli się na cztery dystrykty: krakowski, lubelski, radomski i warszawski. Armia Krajowa działa w ramach okręgu radomsko-kieleckiego Jodła. Po wojnie Radom jest największym miastem województwa kieleckiego. W roku 1950 w Radomiu powstaje Wieczorowa Szkoła Inżynierska. Wkrótce zostają uruchomione jej filie w Kielcach, Pionkach i Skarżysku-Kamiennej. W roku 1958 zostaje otwarty wydział obuwniczo-garbarski, do dziś unikatowy w Polsce. W roku 1965 uczelnia zmienia nazwę na Kielecko-Radomską Szkołę Inżynierską, a jej siedziba zostaje umiejscowiona w Kielcach. W roku 1958 tworzy się Studium Nauczycielskie; zostaje zamknięte po kilkunastu latach, a jego kadra przeniesiona do Kielc. W roku 1951 Radom staje się siedzibą zarządu Wschodniego Okręgu Energetycznego – dla województw kieleckiego, lubelskiego i rzeszowskiego. Instytucja ta istnieje do dzisiaj jako Polskie Sieci Elektroenergetyczne - Wschód. W Radomiu obiera siedzibę Centralny Zarząd Przemysłu Odlewniczego. Radoskór jest największym przedsiębiorstwem obuwniczym w Polsce. Największa w Europie garbarnia skór miękkich działa w Radomiu. Z Radomia pochodzą polskie telefony, maszyny do pisania, do szycia oraz – karabiny maszynowe. W roku 1960 miasto ma 130 tysięcy mieszkańców, w 1970 – 160 tysięcy. W roku 1975 Radom odzyskuje status miasta wojewódzkiego. W nowym województwie znajduje się okręg grójecki, dotychczas nie związany z Radomiem. Południowe krańce Ziemi Radomskiej pozostają w województwie kieleckim. W dniu 25 czerwca 1976 roku ma miejsce protest robotniczy. Potępiamy warchołów z Radomia – głosi propaganda. Miasto z wyrokiem – powie po latach reżyser filmowy. Władze partyjne przestają sprzyjać rozwojowi miasta. Radom jest pomijany w planach inwestycyjnych, czego skutki odczuwalne są do dzisiaj. Nie licząc Gdyni Radom pozostaje największym polskim miastem nie posiadającym ani filharmonii, ani państwowej uczelni o profilu humanistycznym. W roku 1981 diecezja sandomierska przyjmuje nazwę sandomiersko-radomskiej. W Radomiu powstaje Wyższe Seminarium Duchowne. W roku 1991 diecezję nawiedza Jan Paweł II. Na radomskim lotnisku gromadzi się pół miliona wiernych. Od roku 1992 istnieje diecezja radomska, wchodząca w skład metropolii częstochowskiej. Diecezja obejmuje ziemie w widłach Wisły i Pilicy; na południu należą do niej Końskie, Przedbórz, Skarżysko-Kamienna, Starachowice i Suchedniów. Biskup ordynariusz Zygmunt Zimowski otrzymuje święcenia w radomskiej Katedrze – z rąk kardynała Ratzingera. W roku 1995 liczba ludności miasta osiąga 233 tysiące. Od roku 1999 Radom jest obok Częstochowy największym w Polsce miastem, które zostało pozbawione statusu stolicy województwa.